مناطق آزاد تجاری با اهدافی همچون رشد و توسعه اقتصادی، جذب سرمایه گذار داخلی و خارجی، انتقال دانش و فناوری، توسعه صادرات و تنظیم بازار کار و کالا ایجاد می شود. سابقه منطقه آزاد تجاری به پس از جنگ جهانی دوم بر می گردد و در اصطلاح به محدوده حراست شده ای اطلاق می شود که خارج از برخی مقررات جاری کشور همچون معافیتهای مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی و... جهت سهولت در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه گذاران ایجاد می شود.

در اینکه ایجاد مناطق آزاد تجاری فواید بسیاری برای جامعه دارد شکی نیست و طبیعتاً نگارنده تمام مزایای منطقه آزاد را قبول دارد و در مقام آن نیست که به تخطئه اصل مناطق آزاد یا سیاه نمایی و انکار محاسن آن بپردازد؛ بلکه به عنوان یک شهروند که تا حدودی ارتباط علمی و فرهنگی (با نگاه ارزشی) با اقشار جامعه دارد، نکاتی را دوستانه و مشفقانه متذکر می شود، زیرا قرآن کریم می فرماید: «وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ» (الذاریات/55) لذا روی سخن بیشتر با مسئولان و نخبگان به عنوان تصمیم گیران و تصمیم سازان جامعه است.

آسیبی که در حوزه های مختلف دامن جامعه ما را فرا می گیرد این است که متاسفانه معمولاً ابتدا ایده، تصمیم یا محصولی (مربوط به ابعاد مختلف زندگی) بدون هیچ بسترسازی در کشور ما اجرا می شود (یا از بیرون وارد می شود) و غالباً بعدها به فکر فرهنگ سازی آن افتاده می شود. بنده در مسائل اقتصادی صاحب نظر نیستم و تنها با نگاه فرهنگی (از نوع ارزشی) مطالبی را بیان می کنم.

منطقه آزاد تجاری دارای تسهیلاتی است مانند امکان ورود اتباع خارجی بدون اخذ روادید، آزادی کامل در ورود و خروج سرمایه و امکان خروج کالا از منطقه به خارج از کشور بدون تشریفات اداری و... . هرکدام از این تسهیلات در نگاه اول مزایایی مفید می نماید، لکن چنانچه بسترسازی لازم صورت نگیرد، می تواند به نقطه ضعف و آسیب مهم تبدیل شود. آنچه امروزه در مناطق آزاد تجاری مشاهده می شود، آسیب های جدی در حوزه های فرهنگی است که اگر به همین روش پیش برویم، به مرور زمان در آینده نزدیک با معضلات عظیم فرهنگی مواجه خواهیم شد.

مهمترین مشکل موجود در مسائل فرهنگی مناطق آزاد، نبود برنامه جامع مشخص فرهنگی متناسب با هر منطقه است که موجب بی ثباتی فرهنگی می شود. تحت تاثیر قرار گرفتن مقوله های مختلف فرهنگی مردم از جمله زبان، آداب و رسوم و بویژه ارزشهای دینی در کنار عدم آگاهی بخشی به اقشار گوناگون از جمله خلأهای موجود در مناطق آزاد تجاری به شمار می رود.

تغییر فرهنگ به طور کلی و دگرگونی نامطلوب سبک زندگی و ذائقه ساکنان بومی مناطق آزاد و به تبع آن، سرایت فرهنگ وارداتی مغایر با فرهنگ ایرانی اسلامی به سایر استان های کشور از آفت های موجود این مناطق است.

با مشاهده اجمالی برنامه های مناطق آزاد و با مراجعه ساده به سایت های این مناطق (مانند سایت شورای عالی مناطق آزاد به آدرس www.frrrzones.ir و نیز سایت منطقه آزاد ارس به آدرس www.arasfz.ir) می توان گفت با وجود عریض و طویل بودن این مراکز، متأسفانه برنامه فرهنگی مشخصی با در نظر گرفتن ارزشهای دینی وجود ندارد و چه بسا اساساً کسی خود را در این مورد مسئول نداند و بلکه برخی در واکنش به این نوشته بگویند که «این مسأله مهم نیست و به فکر پیشرفت باشید و قضیه را پیچیده اش نکنید!» در حالی که به اعتقاد بنده می توان از فرصت های به وجود آمده در مناطق آزاد، در کنار فعالیتهای اقتصادی، به ارائه سبک زندگی دینی و عرضه تفکر دینی ناب برای عموم مردم جهان پرداخت؛ ولی افسوس که هنوز ما به فکر ثبات فرهنگ دینی در مناطق داخلی کشور خودمان نیز نیستیم!

بنده با توجه به اینکه برخی از مناطق آزاد را از نزدیک دیده ام، باید بگویم متاسفانه این مناطق رنگ و بوی مناسبی از فرهنگ ایرانی اسلامی ندارد و تمام توجه مسئولان محترم نیز معطوف به فعالیت های اقتصادی گشته است. یک مثال ساده بزنم: تسهیل در ورود و خروج اتباع خارجی خوب است و اخیراً مدیر کل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین المللی استانداری اردبیل هم فرموده اند که امکان حضور اتباع خارجی بدون ویزا در اردبیل فراهم خواهد شد؛ اما باید به این نکته هم توجه کرد که مبادا دارالارشاد اردبیل که در جهان مایه افتخار اسلام است، به فضاهایی تبدیل شود که با ورود اتباع خارجی محترم، به علت نفوذ فرهنگ های غیر دینی ارزشهای دینی کمرنگ شود. بنده خود بارها در شهر اردبیل اتباع خارجی را دیده ام که بی حجاب و حتی بدون پوشیدن شلوار در خیابان های دارالارشاد آزادانه و آرام قدم می زنند‍! یقیناً منظور نگارنده منع ورود اتباع خارجی نیست و طبیعتاً باید به جای پاک کردن صورت مسأله، به فکر حل مسأله بود. البته این مثال ساده و جزئی است و به همه مشکلات باید ریشه ای (نه سطحی و مقطعی)‌ پرداخته شود.

می توان ضمن پرداختن به فعالیتهای اقتصادی، با احداث مراکز فرهنگی ارزشی، تاسیس رشته ها و مراکز آموزشی بومی، وضع قوانین و مقررات شفاف و الزام آور در بعد فرهنگی و... به آگاهی بخشی و ترویج ارزشهای ناب دینی روی آورد. خلاصه کلام اینکه باید در مناطق آزاد تجاری، متولی فرهنگی (با نگاه ارزشی) مشخص شود و به جای اینکه در مقابل سایر فرهنگ ها موضعی منفعلانه بگیریم، باید به فکر تثبیت فرهنگ ناب دینی در کشور و ارائه الگو به نقاط دیگر دنیا باشیم و امید است مسئولان توجه به این مباحث را مهم و جدی بدانند.

یونس اشرفی امین عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور